Ciężkowicko-Rożnowski Park Krajobrazowy położony jest w południowo – wschodniej części woj. małopolskiego i zajmuje przeszło 17,5 tys. ha powierzchni. Został utworzony w 1995 roku. Wchodzi w skład Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego.

Obszar parku obejmuje najcenniejsze pod względem przyrodniczym, krajobrazowym oraz kulturowym fragmenty Pogórza Rożnowskiego oraz zachodnią część Pogórza Ciężkowickiego, rozdzielone doliną rzeki Białej.
W krajobrazie Parku dominują dwa równoległe do siebie ciągi wzgórz pomiędzy Dunajcem a Białą. Podłoże geologiczne budują utwory fliszowe (głównie piaskowce, łupki i zlepieńce) należące do płaszczowiny śląskiej.

O atrakcyjności, a także znacznych walorach naukowych, dydaktycznych i turystycznych Parku decydują: interesująca budowa geologiczna, urozmaicona rzeźba terenu, występowanie cennych, naturalnych zbiorowisk roślinnych, wielu rzadkich i chronionych gatunków roślin i grzybów, licznych źródeł wód mineralnych, bogactwo fauny, niski stopień degradacji środowiska przyrodniczego oraz wiele interesujących zabytków kultury materialnej.

Wśród najcenniejszych elementów przyrody nieożywionej Ciężkowicko – Rożnowskiego Parku Krajobrazowego należy wymienić zgrupowanie interesujących form skalnych w rezerwacie przyrody nieożywionej „Skamieniałe Miasto” w Ciężkowicach, a także pojedyncze twory skalne – niektóre objęte ochroną w formie pomników przyrody. Są to: „Wieprzek” w Jastrzębi i Jar „Wodospad” w Ciężkowicach. Na terenie Parku, w paśmie wzgórz od Policht do Filipowic, występują liczne źródła wód siarczkowych, a w Słonej i Bieśniku kilka źródeł z wodą chlorkową. Do osobliwości geologicznych należy również występowanie w rejonie wsi Ruda Kameralna eksploatowanych w średniowieczu niewielkich złóż rud żelaza.

Najcenniejszym składnikiem szaty roślinnej Parku są zbiorowiska leśne z dobrze zachowanym, naturalnym układem przestrzennym i składem gatunkowym zgodnym z siedliskiem. Wyraźnie zaznaczona jest strefowość zbiorowisk roślinnych przeważa piętro pogórza, a na kilku wzniesieniach, powyżej 500 m n.p.m., wykształcił się skrawek regla dolnego. W drzewostanach dominują: buk zwyczajny, jodła pospolita, sosna zwyczajna oraz dąb szypułkowy. Panującym zbiorowiskiem leśnym jest zespół żyznej buczyny karpackiej. Niższe położenia na zboczach i u podnóży wzgórz zajmują zwykle dość dobrze zachowane lasy jodłowe. Najcenniejsze, dosyć dobrze zachowane, a przy tym typowe dla Pogórza Karpackiego ekosystemy leśne chronione są w rezerwacie leśno – krajobrazowym „Styr”.

Na terenie Ciężkowicko – Rożnowskiego Parku Krajobrazowego stwierdzono występowanie 40 gatunków roślin chronionych. Wręcz pospolicie rosną tu takie gatunki, jak: podrzeń żebrowiec, pióropusznik strusi, skrzyp olbrzymi, storczyk szerokolistny, wawrzynek wilczełyko, parzydło leśne oraz widłaki: goździsty i jałowcowaty. Zdecydowanie rzadszymi gatunkami są: wroniec widlasty, kłokoczka południowa czy kruszczyk błotny.

Można tu znaleźć również gatunki znajdujące się na „Liście roślin zagrożonych w Polsce”, posiadające status gatunków rzadkich lub narażonych na wyginięcie. Są to: buławnik wielkokwiatowy, buławnik mieczolistny i storczyk plamisty. Na szczególną uwagę zasługuje również występowanie na terenie Parku wielu chronionych i rzadkich gatunków grzybów, w tym m.in. szyszkowca łuskowatego, soplówki jodłowej, maczużnika nasięźrzałowego, maczużnika główkowatego, a nawet gatunków nowych dla Polski, takich jak Antrodiella parasitica, Skeletocutis biguttulata, dzbanuszek pióropusznikowy Woldmaria crocea (M. Piątek „Wstępny plan ochrony rezerwatu „Styr”).

Bogactwo, duże zróżnicowanie nisz ekologicznych oraz niewielki stopień przekształcenia środowiska na obszarze Parku stwarzają doskonałe warunki do bytowania i rozwoju różnorodnej fauny, z wieloma chronionymi, rzadkimi, a nawet ginącymi gatunkami. Wśród owadów na szczególną uwagę zasługują chrząszcze, takie jak pachnica dębowa, biegacz fioletowy czy biegacz zielonozłoty; motyle: paź żeglarz, paź królowej, mieniak tęczowiec oraz bardzo rzadki motyl nocny „zmierzchnica trupia główka”. Spośród płazów na terenie Parku najliczniej występują: żaba trawna, kumak górski, ropucha szara, salamandra plamista, rzadkie są natomiast rzekotka drzewna i traszki, zwyczajna oraz grzebieniasta. Nie brak tu również gadów, takich jak: żmija zygzakowata, zaskroniec zwyczajny, jaszczurka żyworodna i padalec zwyczajny. Przez obszar Parku przepływa kilka rzek leżących na pograniczu dwóch krain rybnych: krainy pstrąga i krainy brzany. Stąd też, dzięki znacznej czystości wód powierzchniowych, Park odznacza się dużą różnorodnością ryb.

Teren Parku posiada także bogatą awifaunę, ok. 100 gatunków ptaków gnieżdżących się i ok. 40 gatunków zalatujących i przelotnych. Najciekawsze gatunki gniazdujące, to: krogulec, dzięcioł czarny, kruk i bocian czarny. Spośród wielu rzadkich i chronionych gatunków ssaków żyjących na terenie Parku wymienić należy popielicę, orzesznicę i podkowca małego jednego z najrzadszych nietoperzy w Polsce.

Ciężkowicko – Rożnowski Park Krajobrazowy to nie tylko walory przyrodnicze. Bogata przeszłość historyczna pozostawiła na tym terenie wiele cennych pamiątek w postaci zabytków kultury materialnej. Są to zabytkowe kościoły, dwory, domy, liczne cmentarze żołnierskie z okresu I wojny światowej, będące świadectwem ciężkich walk pozycyjnych przechodzącego frontu. Teren Parku, tak jak obszar całego Pogórza, obfituje w różnorodne, ciekawe i często zabytkowe kapliczki.

Park krajobrazowy jest obszarem chronionym ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, a celem jego utworzenia jest ochrona, zachowanie, popularyzacja i upowszechnienie tych wartości. Aby umożliwić realizację funkcji dydaktycznych i naukowych Parku zorganizowano na jego terenie Ośrodek Edukacji Ekologicznej w m. Polichty – Sucha Góra. Znaczne walory przyrodnicze i kulturowe, duża dostępność terenu, liczne piesze i rowerowe trasy turystyczne, a przy tym wszystkim nieskażona przyroda – to wszystko zachęca do samodzielnego odkrywania bogactw Parku.
Tekst opracował: Zespół Parków Krajobrazowych Pogórza w Tarnowie

Historia Muzeum Przyrodniczego Ciężkowicach i jego zbiorów jest równoznaczna z postacią dr Włodzimierza Tomka. Wyjątkowość, niepowtarzalny charakter kolekcji wynika nie tylko z jej bezpośredniej wartości, ale również z ogromnego wkładu założyciela Muzeum w ochronę przyrody i prace badawcze w naszym regionie.

Tradycje łowieckie i leśne w rodzinie Tomków sięgają pokoleń i są pielęgnowane do dziś. Dr Włodzimierz od wczesnej młodości fascynował się przyrodą – w roku 1928 miały miejsce dwa ważne wydarzenia w jego życiu, którymi było rozpoczęcie przygody z łowiectwem oraz pierwsze zanotowane obserwacje przyrodnicze. Od 1934 r. był członkiem Polskiego Związku Łowieckiego.

Jako absolwent Wydziału Leśnego Politechniki Lwowskiej Dr Włodzimierz pracował krótko w Instytucie Badawczym Leśnictwa, a potem jako asystent na Uniwersytecie Jagiellońskim. Nie mógł jednaj na długo rozstać się z rodzinnymi stronami i prowadzonymi od dwudziestu lat obserwacjami. Wrócił więc do Ciężkowic i objął tam posadę leśniczego w Nadleśnictwie Gromnik.

Tuż po II Wojnie Światowej mianowany delegatem Komitetu Ochrony Przyrody w pow. tarnowskim, wstrzymuje eksploatacje kamienia ze „Skamieniałego Miasta” oraz wycinkę drzew w parku okalającym dworek I.J. Paderewskiego. Dzięki jego inicjatywie i opracowaniu dokumentacji, we współpracy z prof. W. Szaferem zostaje założony rezerwat „Diable Skały” w Bukowcu.

W tym okresie (1948r) zakłada Koło Łowieckie „Dzik” w Ciężkowicach, a następnie Koło Łowieckie „Szarak” w Gromniku. W 1985r w Ciężkowicach organizuje Koło Łowieckie „Szarak”, w którym do końca życia pełni funkcje „Łowczego”. Za całokształt działalności łowieckiej został odznaczony brązowym, srebrnym i złotym Medalem Zasługi Łowieckiej. Na krótko przed śmiercią w 1993 roku, otrzymał najwyższe łowieckie odznaczenie – „Złom”.

Przez ponad pięćdziesięcioletni okres pracy na rzecz ochrony przyrody i łowiectwa Dr Włodzimierz Tomek starał się dokumentować bogactwo polskiej fauny przez preparowanie i kolekcjonowanie zwierząt. Zgromadzone eksponaty dotyczą głownie ornitologii i to one były podstawą jego pracy doktorskiej pt.; ”Ptaki zachodniej części Pogórza Ciężkowickiego”, którą obronił w roku 1977.

Istotną postacią dla historii Muzeum wydaje się być również żona Dr Włodzimierza – Pani Krystyna Tomek. Z wykształcenia inż. budownictwa lądowego, Pani Krystyna wspierała męża w pracach badawczych.  Niestety niewiele informacji na jej temat zachowało się do tej pory, oprócz tego, że to głównie jej zasługą są zbiory entomologiczne.

Ogromna kolekcja ponad 200 gatunków ptaków, trofea łowieckie i owady były najpierw eksponowane w domu Państwa Tomków (kamienica przy ul. Św. Andrzeja). Z relacji syna założyciela wiadomo, że w sezonie turystycznym Dr Włodzimierz poświęcał wiele godzin na oprowadzanie wycieczek. Dzięki swojemu uporowi, pokonując wiele przeciwności, w 1989r kolekcja zostaje umieszczona w obecnej siedzibie. W prawie niezmienionej formie Muzeum trwało do roku 2006. W tym okresie na krótko pierwszym opiekunem zbiorów został Pan Bogdan Kieś – towarzysz łowów Dr Włodzimierza, absolwent leśnictwa, ornitolog, obecnie jeden z najlepszych preparatorów. Zaraz po nim przez długie lata Muzeum zajmował się Pan Edward Krasiński, a w latach 2003 – 2006 Pani Aneta Wilga.

Jak już podkreślano na początku, wyjątkowość Muzeum polega na tym, że tak duża kolekcja została zgromadzona przez dwójkę ludzi. Sprawia to, że większość eksponatów ma swoją tożsamość, posiada własną, często bardzo ciekawą historię czy anegdotę.  Jedna z nich dotyczy na przykład gadożera, który jako młody ptak został odnaleziony w Rzepienniku Strzyżewskim i przyniesiony do domu państwa Tomków na rehabilitację (Dr Włodzimierz posiadał niezwykła intuicję w leczeniu ptaków). Gadożer szybko stał się słynny ze względu na rzadkość. Pewnego dnia przyjechała telewizja by nakręcić reportaż o „zdrowiejącej rzadkości”. Rozstawiono światła i kamerę,
ale po włączeniu tego sprzętu ptak się tak zestresował, że zemdlał. Nie chciał w ogóle pozować, nie dało się praktycznie zrobić żadnych ciekawych zdjęć. Ten stres był tak silny, że po dwóch tygodniach nie jadł i padł.
Ptakiem, którzy także zapisał się w rodzinnych kronikach był szpak.
Od pisklęcia wychowywał się w domu i nadano mu wymowne imię; Srajtek, w skrócie Rajtek. Najciekawsze jest to, że jak inne szpaki zaczął naśladować dźwięki, z tą różnicą, że jego repertuar był ściśle „domowy”: stukot kół, skrzypienie drzwi, gwizdek czajnika. Dr Tomek nauczył tego szpaka wymawiać imię swojej żony. Któregoś razu jacyś ważni państwo byli w odwiedziny u nich i nie zastali dr Włodzimierza. Wychodząc usłyszeli jak szpak odezwał się głosem gospodarza, mówiąc; „Krystyna, Krystyna!”. Myśląc, że zostali okłamani obrazili się i więcej nie przyszli.
Wojciech Sanek Źródło informacji: www.ciezkowice.pl

Dworek w Kąśnej Dolnej
To postać związanego z Kąśną Dolną – Ignacego Jana Paderewskiego nadała tej miejscowości niezwykłą wartość i stała się wyróżnikiem wśród wielu podobnych. Znajdują się tu zespół parkowo – dworski którego właścicielem był w latach 1897 – 1903 wielki, patriota, kompozytor, pianista i polityk, którego motto życiowe „… nie dać się ruszyć z ziemi z wiary i języka, z ducha polskiego. Stać murem, aż przyjdzie odrodzenie”, przyświecało jego działalności przez całe życie, było odzwierciedleniem jego marzeń o wolnej Polsce.

Paderewski chciał uczynić tutaj upragniony dom ojczysty, miejsce do którego mógłby zawsze wracać.

W 1897r. kupił parterowy dwór z I połowy XIX w., dwutraktowy, podpiwniczony, kryty dachem dwuspadowym. Dworek wyróżnia się fasadą frontową z prostokątnym ryzalitem mieszczący otwarty ganek wsparty na czterech kolumnach. Po jego zachodniej stronie znajduje się budynek dawnej oficyny dworskiej. Dwór otoczony jest 16 hektarowym zabytkowym parkiem.

W chwili zakupu nowy właściciel Kąśnej Dolnej zlecił swojemu pełnomocnikowi szeroki zakres działań związanych z licznymi inwestycjami (Hebal F., 1988). Jako życzliwy gospodarz starał się o rozwój całej okolicy. Poczynił szereg inwestycji, które miały mu przynieść oczekiwany przychód, jednocześnie podnosząc poziom życia mieszkańców. Przyjeżdżał tu kilkakrotnie. Ciężkowice, Skamieniałe Miasto, krajobraz Pogórza Karpackiego stały mu się bardzo bliskie. Tutejsi włościanie zapamiętali go jako serdecznego i filantropijnego dziedzica, z podziwem patrzyli na człowieka, przed którym pochylali głowy możni ówczesnego świata (Dubiel A., 1990). Zapraszał gości przy każdej nadarzającej się okazji. W wywiadzie dla „Boston Transcript” Paderewski zwracał się do wszystkich Amerykanów
„(…) jeśli znajdą się zagubieni w Tatrach. Do Ciężkowic było niedaleko, nie tylko z Tatr, ale i z Paryża: 33 godziny jazdy ekspresem, a potem dwie mile za zachód i przez górkę skręcić w lewo, a następnie przez most…”.

Niestety z powodów wysokich kosztów utrzymania i niegospodarności kolejnych zarządców Paderewski został zmuszony do sprzedaży posiadłości. Po wojnie przez pewien czas w dworku mieściła się szkoła podstawowa, później szkoła rolnicza i magazyny. Rozebrano jedną oficynę (północną), stajnię cugową, oranżerię przylegającą do oficyny południowej, kuźnię, stelmacharnię, murowany dom kamienicę i kowalówkę. Zniszczeniu uległ drzewostan w parku i stawy rybne. W latach 60-tych nowohuckie przedsiębiorstwo instalacji przemysłowych „Montin”, stając się użytkownikiem dworu, wybudowało w najstarszej części parku szereg domków kempingowych. W pomieszczeniach dworu urządzono wieloosobowe sypialnie dla dzieci przyjeżdżających na kolonie.

Powstałe w 1976r. Tarnowskie Towarzystwo Muzyczne od początku działalności podjęło się przejęcia dworku wraz z parkiem i nadanie mu funkcji Domu Pamięci Ignacego Jana Paderewskiego. Zaczęto też organizować imprezy muzyczne. Znanymi na całą Polskę stały się Tarnowskie Impresje Muzyczne w ramach Dni Tarnowa czy Tydzień Talentów, a od 1985r. także Dni Muzyki Paderewskiego. W późniejszym czasie rozpoczęto organizowanie Festiwali Muzyki Kameralnej – Bravo Maestro i imprezy dla muzyków z całego świata, Fortepian Pięciu Kontynentów. Kąśna stała się głównym w kraju ośrodkiem pamięci, czy jak niektórzy określali kultu I.J. Paderewskiego (Pulit F., 1993).
Z okazji 70 rocznicy odzyskania niepodległości kalendarz imprez został wzbogacony o nową cykliczną – Dni Muzyki Polskiej. W czasie tych obchodów dokonano otwarcia sali koncertowej i ekspozycji – saloniku Paderewskiego. Na bazie Tarnowskiego Towarzystwa Muzycznego utworzono w 1989r. nową placówkę upowszechniania kultury muzycznej o nazwie Centrum Paderewskiego Tarnów – Kąśna Dolna. Głównym celem tej placówki jest upowszechnienie muzyki poważnej, propagowanie i kultywowanie pamięci o działalności naszego wielkiego rodaka, zbieranie pamiątek związanych z Paderewskim. Centrum zajmuje się organizowaniem koncertów, poszukiwaniem sponsorów dla artystów, wydawaniem publikacji upowszechniających muzykę, gromadzeniem i publikowaniem dokumentacji życia muzycznego „ziemi tarnowskiej”, popularyzacją wiedzy o muzyce klasycznej (www.paderewski.tarnow.pl).

W zaadaptowanych wnętrzach zwiedzać możemy pomieszczenia z umeblowaniem głównie XIX-wiecznym. Meble w ogromnej większości zostały sprowadzone specjalnie na potrzeby muzeum. Jedynie niektóre pochodzą z czasu kiedy I.J.Paderewski bywał w Kąśnej Dolnej.
Najbardziej egzotycznym jest pokój chiński. Inspiracją do umeblowania pomieszczenia była fascynacja Paderewskiego sztuką Dalekiego Wschodu. Znajduje się tutaj gabinet utrzymany w stylach I połowy XIX wieku, także sypialnia, gdzie zobaczyć możemy sedes w formie taboretu, który należał do pierwotnego wyposażenia dworu za czasów Paderewskiego. W muzeum znajduje się również oryginalny sprowadzony po długich poszukiwaniach fortepian na którym Paderewski w parku dworskim grywał. W zaadaptowanych pomieszczeniach Dworku Paderewskiego utworzono ekspozycję, która stała się jedną z największych atrakcji na terenie Pogórza Karpackiego. Liczba odwiedzających muzeum z roku na rok ciągle rośnie.

Centrum Paderewskiego Tarnów – Kąśna Dolna organizuje również koncerty przyciągające melomanów nie tylko z Polski, ale również z
zagranicy. W zaadaptowanym budynku stodoły podworskiej organizowanie są większe koncerty.

W pobliżu dworku biegnie szlak pieszy-edukacyjny, śladami Ignacego Jana Paderewskiego w Kąśnej Dolnej, „Rozrzucone Nutki”.
Przez park dworski i koło dworku biegnie szlak pieszy PTTK, niebieski z Ciężkowic do Bukowca.
Przez Kąśną Dolną biegnie szlak „niepodległościowy” dla zmotoryzowanych, z Tarnowa do Kąśnej Dolnej. Opracowanie: Piotr Firlej